Стылёвыя рысы абумоўліваюць выкарыстанне моўных сродкаў, уласцівых навуковаму стылю, на лексічным, марфалагiчным i сiнтаксiчным  узроўнях моўнай сістэмы.

Лексічныя і фразеалагічныя асаблівасці навуковага стылю:

Стылістычна нейтральныя словы (міжстылёвыя лексічныя адзінкі). Гэта самая вялікая група слоў, якія функцыянуюць ў навуковым стылі і з'яўляюцца асновай яго лексічнага складу. Стылістычна нейтральныя словы (як самастойныя часціны мовы, так і службовыя) выкарыстоўваюцца не толькі ў навуковым, але і ў іншых стылях: велічыня, вада, характарыстыка, паведамленне, канструкцыя, планаваць, адрозніваць, і, пад, перад і інш.

Словы агульнанавуковага ўжывання. Лексічныя адзінкі гэтай групы шырока выкарыстоўваюцца ў навуковых тэкстах розных галін ведаў і не ўваходзяць у пэўную тэрміналагічную сістэму: аналіз, сінтэз, функцыя, перыяд, сістэма, сегмент, структура, вывад, прынцып, працэс і інш.

Вузкаспецыяльная тэрміналогія. Тэрміны, як правіла, адназначныя, стылістычна нейтральныя, дакладна называюць спецыяльныя навуковыя паняцці і ўжываюцца толькі ў пэўнай галіне навукі: дэнатат, сігніфікат, субстантыў, марфема, кампазіт (лінгв.), гаматэцыя, кангруэнцыя, нільпаток, гіпатэнуза, касінусоіда, пояс сімплекса (мат.), эпітаксія, фрыгорыя, умформер, гамета, страбізм, мутагенез, фенатып (біял.), гідраты, малярнасць, нуклоны (хім.).

Навуковы стыль мае сваю фразеалогію, якую складаюць устойлівыя спалучэнні тэрміналагічнага характару: пункт звароту, крытычная група, абсалютны максімум, удзельная вага, залаты век, актыўная лексіка, націскны галосны, сінанімічны рад, складаназалежны сказ і інш. Навуковыя тэрміналагічныя словазлучэнні не маюць сінонімаў.

Марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю

Паколькі галоўная задача тэкстаў навуковага стылю – назваць і апісаць з'яву, навуковай мове ўласцівы іменны характар, гэта значыць, што ў тэкстах навуковага стылю пераважаюць назоўнікі: Баністыка – кірунак калекцыяніравання і дапаможная гістарычная дысцыпліна, якая вывучае банкноты, папяровыя грашовыя знакі і недзяржаўныя папяровыя боны як аб 'ект ці сістэму аб 'ектаў.

У мове навуковых твораў для абазначэння адцягненых паняццяў, якасцей, дзеянняў выкарыстоўваюцца абстрактныя назоўнікі: праблема, спосаб, устойлівасць, магчымасць, сутнасць, канцэпцыя, рэгенерацыя, эмансіпацыя, суб'ектывізм, футурызм, сутыкненне, кан 'юнктура.

Рэчыўныя і абстрактныя назоўнікі ў навукова-тэхнічнай літаратуры выкарыстоўваюцца ў форме множнага ліку: калійныя солі, чырвоныя і белыя гліны, лячэбныя гразі, вялікія хуткасці, энергетычныя магутнасці, шумы ў сэрцы.

У навуковай літаратуры назіраецца нанізванне родных склонаў: шкала абсалютных тэмператур, ступень антрапагенных нагрузак, даступнасць элементаў мінеральнага жыўлення, працэс засваяльнасці элементаў мінеральнага жыўлення і інш.

Шырока выкарыстоўваюцца прыметнікі, якія ўваходзяць у склад састаўных тэрмінаў (звонкі зычны, жаночая рыфма, акустычнае поле, эталонная фаза, індуктыўны ліміт, спектральная мера) або ўдакладняюць змест апісваемага паняцця (Байдак — пласкадоннае драўлянае рачное судна з двухсхільным дахам і мачтай. Нос і карма звужаныя. Па канструкцыі вузкае і непаваротлівае судна, якое хадзіла ўверх і ўніз па цячэнні ракі пад ветразем).

Для тэкстаў навуковага стылю характэрна выкарыстанне дзеясловаў цяперашняга часу (так званага “цяперашняга пазачасавага”). Такія дзеясловы абазначаюць пастаянныя ўласцівасці рэалій, а не дзеянні, якія адбываюцца ў момант гутаркі: Адукацыя забяспечвае культурную пераймальнасць пакаленняў і гатоўнасць чалавека да выканання сацыяльных і прафесійных роляў, спрыяе засваенню ім сістэматызаванай сукупнасці маральных і культурных, нацыянальных і агульначалавечых каштоўпасцей. У Беларусі зацвярджаецца асобасна-арыентаваная адукацыйная мадэль, якая ў вучэбна-выхаваўчым працэсе абапіраецца на нацыянальныя гісторыка-культурныя традыцыі, ажыццяўляецца з дапамогай новых інфармацыйных тэхналогій.

Імкненне навуковага стылю да абстрактнасці і абагульненасці прыводзіць да дэсемантызацыі дзеясловаў, г. зн. страты або аслаблення значэння, што абумоўлівае выкарыстанне такіх дзеясловаў у ролі звязак у састаўных іменных выказніках (быць, з 'яўляцца, стаць, станавіцца, лічыцца, рабіцца). Асаблівасцю выкладання беларускай мовы ў сучаснай школе з'яўляецца камунікатыўная накіраванасць. 3 сярэдзіны XIX ст. становяцца вядомымі першыя спробы пісьмовай фіксацыі тэкстаў на беларускай мове і іх выдання.

Для стылю навуковых прац характэрна шырокае выкарыстанне зваротных дзеясловаў: Чалавек у працэсе сваёй жыццядзейнасці з'яўляецца не пасіўным сузіральнікам, а імкнецца па меры магчымасці ўздзейнічаць на рэчаіснасць, пераўтвараць яе. Першае ўзаемадзеянне з навакольным светам пачынаецца тады, калі пазнаны прадмет атрымлівае сваё найменне ў мове ў выглядзе слова.

У навуковых тэкстах замест формы 1-й асобы адзіночнага ліку прынята ўжываць форму 1-й асобы множнага ліку: У сваім даследаванні мы зыходзім з таго, што любы тэрмін у складзе тэрміпалогіі з 'яўляецца вытворным, і разглядаем тэрмінаўтварэнне як анамасіялагічны ў сваёй аснове працэс, сутнасць якога – у стварэнні новых аднаслоўных і неаднаслоўных знакаў мовы (Беларуская матэматычная тэрміналогія: станаўленне, структура, функцыянаванне).

Асаблівасцю тэкстаў навуковага стылю з'яўляецца выкарыстанне дзеясловаў незакончанага трывання (лічыць, разглядаць, успрымаць, вылічваць, функцыянаваць і інш).

Сінтаксічныя асаблівасці навуковага стылю

Характэрнай асаблівасцю стылю навуковых тэкстаў з'яўляецца выкарыстанне ў якасці выказніка спецыяльных дзеяслоўна-іменных канструкцый: знаходзіць прымяненне (прымяняцца), рабіць аналіз (аналізаваць), зрабіць падлікі (падлічыць).

Для сінтаксісу навуковага стылю характэрна ужыванне разнастайных паводле будовы складаных і простых сказаў з прамым парадкам слоў, ускладненых пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі.

Для забеспячэння дакладнасці і строгасці выкладу думак у навуковых тэкстах сказы аб'ядноўваюцца з дапамогай лексічных паўтораў (паўтораў аднаго і таго ж слова).

У загалоўках, фармулёўках параграфаў, глаў, раздзелаў, падраздзелаў і г.д. выкарыстоўваюцца намінатыўныя сказы: “Сінаніміка прыназоўнікаў”; “Інфармацыйныя радыёсістэмы”.

Для стылю навуковых тэкстаў характэрна ўжыванне апавядальных сказаў, што абумоўлена інфармацыйна-апавядальным спосабам паведамлення навуковых фактаў.

У тэкстах навуковага стылю злучнікавыя (пераважна складаназалежныя) сказы пераважаюць над бяззлучнікавымі.

 

Пытанні для самакантролю:

1. Якія лексічныя моўныя асаблівасці характэрны для тэкстаў навуковага стылю?

2. Пералічыце асноўныя марфалагічныя моўныя асаблівасці навуковага стылю.

3. Назавіце сінтаксічныя моўныя асаблівасці тэкстаў навуковага стылю.

4. Ужыванне якіх канструкцый забяспечвае неасабовы характар выкладу фактаў навукі?

 

Спіс выкарыстаных крыніц:

1. Маршэўская, В.В. Беларуская мова. Прафесійная лексіка для юрыстаў і эканамістаў: вучэб. дапам. / В.В.Маршэўская, А.С.Садоўская. - Мінск: РІВШ, 2020. - 231 с.

2. Шабліцкая, Н.В. Беларуская мова (прафесійная лексіка). Будаўніцтва: вучэб. дапам. / Н.В. Шабліцкая. - Мінск: РІПА, 2020. - 131 с.

3. Лексічныя асаблівасці навуковага стылю [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу: https://studopedia.net/4_10418_leksichniya-asablivastsi-navukovaga-stilyu.html. - Дата доступу: 8.01.2022.