Гісторыя развіцця беларускай навуковай тэрміналогіі

Фарміраванне беларускай тэрміналогіі адбывалася ў працэсе развіцця пэўных галін навукі і ўласнатэрміналагічнай работы. Як і ўся лексіка беларускай мовы, нацыянальная тэрміналогія прайшла доўгі час гістарычнага развіцця. Такія экстралінгвістычныя фактары, як забарона беларускай мовы Варшаўскім сеймам у 1696 г. і абмежаванае яе выкарыстанне ва ўмовах палітыкі рускага самадзяржаўя, якія амаль разарвалі пісьмовыя традыцыі паміж старабеларускай і сучаснай беларускай мовай, адмоўна ўздзейнічалі на пераемнасць натуральнага працэсу папаўнення і развіцця тэрміналагічнай лексікі. Лексікаграфічная і ўласна тэрміналагічная работа ў такіх сацыяльных умовах наогул не магла быць арганізавана.

Як і ўся лексіка беларускай мовы, нацыянальная тэрміналогія прайшла доўгі час гістарычнага развіцця. Як вядома з гісторыі, тэрміналогія перажывала часы ўздыму (30-я і 90-я гг. ХХ ст.) і часы заняпаду.

Фарміраванню старабеларускай тэрміналогіі XIV-XVIIст. садзейнічала тое, што з другой паловы XIV ст. пісьмовая мова, якая склалася на тэрыторыі Беларусі, стала дзяржаўнай мовай Вялікага княства Літоўскага. Найбольш развітымі галінамі тэрміналогіі ў гэты час былі грамадска-палітычная, юрыдычная, сельскагаспадарчая, прамысловая, гандлёвая, ваенная, філалагічная.

Развіццё беларускай тэрміналогіі, як і іншых мовазнаўчых дысцыплін, было цесна звязана са станам школьнага навучання. Праваслаўным, ці так званым брацкім, вучылішчам і школам, якія ў XIV–XVII ст. былі шырока распаўсюджаны на Беларусі як цэнтры ўсходнеславянскага пісьменства патрэбны былі падручнікі. Вялікае значэнне для развіцця беларускай тэрміналогіі меў створаны ў 1596г. Л. Зізаніем першы славяна-беларускі слоўнік, а таксама “Лексікон славена-роскі” П.Бярынды. Значная частка змешчаных тут тэрмінаў захавалася да нашага часу і ўвайшла ў тэрміналагічны фонд сучаснай мовы: бытие, выхованье, истина, мова, особа, оборонца, паша, пытанье, сведомость, скарга, утиск.

Нягледзячы на дастаткова высокі ўзровень развіцця навукі і асветы, адпаведны тэрміналагічны фонд старабеларускай мовы, а таксама даўнія лексікаграфічныя традыцыі, у XVII-XVIIІ ст. спецыяльныя тэрміналагічныя слоўнікі на Беларусі выдадзены не былі. Убачылі свет толькі адзінкавыя навуковыя кнігі (гістарычныя хронікі, астранамічныя зборнікі). Амаль на два стагоддзі прыпынілася ўся тэрміналагічная праца на беларускай мове.

Толькі на пачатку ХХ ст. абмежаванні на карыстанне беларускай мовай былі зняты. Пачалі выходзіць часопісы, газеты, кнігі.

Вялікую ролю ў гэты час адыграла беларуская грамадска-палітычная, літаратурна-мастацкая і навукова-папулярная газета “Наша ніва”. На яе старонках друкаваліся артыкулы па спецыяльных і палітычных пытаннях, папулярызаваліся сельскагаспадарчыя, навукова-тэхнічныя, біялагічныя, медыцынскія і эканамічныя веды. 

Прыкметны ўплыў на развіццё новай беларускай тэрміналогіі зрабілі навуковыя і навукова-папулярныя публікацыі канца ХІХ – пач. ХХ ст.

У лютым 1921 г. ў рэспубліцы была створана Навукова-тэрміналагічная камісія, якая працавала спачатку пры Народным камісарыяце асветы ССРБ, а з 1922 – у Інстытуце беларускай культуры (з 1929 – Акадэмія навук БССР). Яна правяла вялікую работу па ўпарадкаванні беларускай навуковай тэрміналогіі. У выніку працы камісіі з’явіліся кароткія слоўнікі тэрмінаў па граматыцы, логіцы, арыфметыцы, алгебры, батаніцы, геаметрыі, аналітычнай геаметрыі і трыганаметрыі, надрукаваныя ў “Вестнику Народного комиссариата просвещения ССРБ”, і 24 слоўнікі “Беларускай навуковай тэрміналогіі”, выдадзеныя на працягу 1922-1930 гг..

Прынцыпы стварэння новых тэрмінаў выкладаліся камісіяй у прадмовах да выпускаў “Беларускай навуковай тэрміналогіі”. Асноўным з іх было выкарыстанне сродкаў беларускай мовы і ў першую чаргу існуючай агульнаўжывальнай лексікі. Пасля стварэння Інстытута мовазнаўства АН БССР (1929) была разгорнута работа па ўкладанні больш вузкіх тэрміналагічных слоўнікаў. У 1932 г. выдадзены першы выпуск “Слоўніка тэхнічнай тэрміналогіі”, а ў 1933 г. – “Ваенны руска-беларускі слоўнік”. Распрацоўку тэрміналагічных выданняў планавалася прадоўжыць, але жорсткія рэпрэсіі, якія разгарнуліся ў сярэдзіне 1930-х гадоў, работу ў гэтым кірунку спынілі.

У 1960-1980-х гг. тэрміналагічная праца ажывілася. Пачалі стварацца акадэмічныя слоўнікі. Спецыяльныя слоўнікі ў гэты час выходзілі рэдка. Яны прызначаліся для настаўнікаў і вучняў сярэдняй школы (Руска-беларускі слоўнік грамадска-палітычнай тэрміналогіі / пад рэд. М.В.Бірылы).

У дадзены перыяд тэрміналагічныя пытанні асвятляюцца ў навуковых дысертацыях і навуковых працах па мовазнаўству. Праблемныя пытанні нацыянальнай тэрміналогіі разглядаліся ў публікацыях М.В.Бірылы, Л.А.Антанюк, М.Ф.Гуліцкага, А.М.Булыкі, А.Я.Баханькова, П.У.Сцяцко і інш.

У 1980 г. распачала сваю дзейнасць Тэрміналагічная камісія. Яе задачы палягалі ў распрацоўцы тэарэтычных аспектаў і методыкі ўпарадкавання беларускай тэрміналогіі, практычнае ўпарадкаванне тэрміналогіі і падрыхтоўка слоўнікаў і інш.

Значную ролю ў нармалізацыі беларускай тэрміналогіі адыгралі “Руска-беларускі слоўнік” (1953) і “Беларуска-рускі слоўнік” (1962). У 1985 г. пачаў выходзіць тэрміналагічны зборнік. У ім друкаваліся агульнаметадалагічныя артыкулы па праблемах сучаснай беларускай тэрміналогіі, а таксама канкрэтныя распрацоўкі асобных галіновых тэрмінасістэм.

У 1990-я гг. тэрміналагічная работа яшчэ больш паскорылася. Гэта было звязана з прыняццем Закона “Аб мовах у Беларускай ССР”.

На пачатку 1990-ых гг. была створана Тэрміналагічная камісія Таварыства беларускай мовы імя Ф.Скарыны. Ёю выдавалася серыя брашур пад назвай “БНТ. Беларуская навуковая тэрміналогія”.

У 1991 г. прынята Палажэнне аб Рэспубліканскай тэрміналагічнай камісіі пры Акадэміі навук Беларусі і зацверджаны яе склад.

Праблемы беларускай навуковай тэрміналогіі асвятліліся на навуковых канферэнцыях (нацыянальная навуковая канферэнцыя і рэспубліканская навуковая канферэнцыя).

Да тэрміналагічнай працы далучаліся навукоўцы і выкладчыкі ВНУ. Створаны некалькі дзясяткаў галінова-тэрміналагічных слоўнікаў вучэбнага характару (руска-беларускіх і беларуска-рускіх: Руска-беларускі слоўнік сельскагаспадарчай тэрміналогіі / пад рэд. М.В.Бірылы, Г.У.Арашонкавай (Мінск, 1994), Кароткі руска-беларускі слоўнік па глебазнаўстве і аграхіміі / А.С.Лаўшук, С.С.Барсукоў, Краткий русско-белорусский словарь земледельческой лексики / Л.А.Камко).

У гэты перыяд публікуецца манаграфія Л.А.Антанюк “Беларуская навуковая тэрміналогія. Фарміраванне, структура, упарадкаванне канструяванне, функцыяніраванне” (Мінск, 1987).

У 1990-ых гг. друкуецца “Тэрміналагічны бюлетэнь”. На яго старонках абмяркоўваюцца праблемы функцыянавання тэрмінасістэм, а таксама праблемы выкарыстання беларускай навуковай тэрміналогіі ў вучэбным курсе “Беларуская мова (прафесійная лексіка) ”.

Першапачатковай задачай пры ўпарадкаванні беларускай тэрміналогіі з’яўляецца вывучэнне практыкі ўжывання тэрмінаў у навуковых тэкстах і выданне слоўнікаў. Не страчвае актуальнасці і праблема папаўнення паняційна-тэрміналагічнага фонду, прывядзенне яго ў адпаведнасць з узроўнем развіцця сучаснай навукі. Для вырашэння гэтых задач створана Рэспубліканская Тэрміналагічная камісія.

Тэрміналогія – гэта сукупнасць тэрмінаў натуральнай мовы ў цэлым або пэўнай галіны навукі, тэхнікі, культуры, а таксама навуковая дысцыпліна, якая займаецца вывучэннем тэрмінаў і прынцыпаў арганізацыі тэрміналагічных сістэм. Асноўнай адзінкай тэрміналогіі з'яўляецца тэрмін, напрыклад, лінгв. гаплалогія, бат. мерэнхіма, гідр. лімналогія, вет. ліпома, мат. намаграма, муз. фугета і інш.

Адрозніваюць два віды сукупнасцей тэрмінаў - уласна тэрміналогія і тэрмінасістэма.

Уласная тэрміналогія – гэта сукупнасць тэрмінаў, якая склалася стыхійна і адлюстроўвае гістарычны працэс назапашвання і асэнсавання ведаў у канкрэтнай галіне. Так, можна гаварыць пра існаванне электратэхнічнай тэрміналогіі (вольт, ККД, кантактар, напружанне, праваднік, электрапрыбор, лічыльнік, трансфарматар, электрыны ланцуг, электраліт). Тэрміналогія папаўняецца за кошт агульнаўжывальнай лексікі і, у сваю чаргу, узбагачае яе.

Тэрмінасістэма з'яўляецца структураванай сукупнасцю тэрмінаў, аб'яднаных на паняційным, структурна-граматычным, словаўтваральным і семантычным узроўнях. У адрозненне ад тэрміналогіі, тэрмінасістэма фарміруецца спецыялістамі ў дадзенай галіне на аснове канструявання (існуючых у мове або запазычаных з іншых моў) слоў і назыўных словазлучэнняў; яна характарызуецца сістэмнасцю (кожны яе тэрмін звязаны з іншымі тэрмінамі прамымі або апасродкаванымі лагічнымі і асацыятыўнымі адносінамі), паўнатой ахопу паняццяў пэўнай галіны ведаў або дзейнасці, адноснай устойлівасцю.

Значэнне кожнага тэрміна ў сістэме залежыць найперш ад суаднесенасці яго з навуковым або тэхнічным паняццем, а сувязі паміж тэрмінамі вызначаюцца тымі сувязямі, якія існуюць паміж паняццямі. Такім чынам, тэрміналогія той або іншай галіны навукі, тэхнікі, культуры з'яўляецца замкнутай сістэмай, у якой кожны тэрмін займае вызначанае месца. Узорны прыклад класіфікацыі і сістэматызацыі навуковых паняццяў і тэрмінаў – перыядычная сістэма хімічных элементаў Д.I. Мендзялеева.

Тэрміналагічныя слоўнікі беларускай мовы

Праца па стварэннi рознага тыпу слоўнiкаў беларускай мовы асабліва разгарнулася ў XX ст. Працягваецца яна i ў нашы днi.

Вылучаюцца дзве вялiкiя групы беларускix слоўнiкаў: энцыклапедычныя i лiнгвicтычныя. Энцыклапедычныя слоўнiкi апiсваюць сусвет, даюць звесткi з грамадска-палiтычнага жыцця, эканомiкi, навyкi, тэхнiкi, лiтаратуры, мастацтва, геаграфiчныя, гiстарычныя i iншыя давeдкi пра розныя краiны свету, бiяграфii вучоных, гістaрычных асоб, мастакоў, кампазiтараў, вынаходцаў i г. д.

Лiнгвiстычныя (моўныя) слоўнiкi бываюць аднамоўныя, двухмоўныя i шматмоўныя. У аднамоўных словы падаюцца i тлумачацца на адной i той жа мове. У залежнасцi ад таго, якiя словы тлумачацца i якiм чынам, аднамоўныя слоўнiкi падзяляюцца на арфаграфічныя, тлумачальныя, гicтарычныя, дыялектныя, фразеалагiчныя, тэрмiналагiчныя, слоўнiкi эпiтэтаў, сінонімаў i амонімаў, марфемныя i iнш. Двухмоўныя i шматмоўныя слоўнiкi адносяцца да лiку перакладных.