Усе словы беларускай мовы паводле іх паходжання можна падзяліць на два вялікія класы: спрадвечна беларускія і запазычанныя. Межы паміж гэтымі двума класамі слоў не заўсёды лёгка вызначыць дакладна: некаторыя словы прыйшлі ў нашу мову так даўно, што іх цяжка адрозніць ад спрадвечных.

Спрадвечна беларуская лексіка

Паводле асаблівасцей фарміравання спрадвечна беларускай лексікі ў ёй вылучаюцца некалькі гістарычных пластоў слоў.

Найбольш старажытны пласт утвараюць агульнаіндаеўрапейскія словы (узніклі да 3-2 тыс. да н.э.) - лексіка, якая перайшла з індаеўрапейскай мовы ў праславянскую, з праславянскай - у агульнаўсходнеславянскую, з агульнаўсходнеславянскай - у старабеларускую, а са старабеларускай - у новую беларускую мову. Да такіх слоў належаць назвы:

адносін роднасці і сваяцтва: брат, дзевер, дачка, мама, сын;

органаў і частак цела чалавека, жывёлы: бровы, века, грудзі, грыва, зуб, калена, нага, нос, язык;

некаторых звяроў, птушак і іншых істот: аса, блыха, воўк, дрозд, журавель, каза, карова, мыш;

раслін, іх частак і пладоў: бяроза, гарох, дуб, клён;

пабудоў і іх частак: вароты, дзверы, дом;

некаторых рэчываў, карысных выкапняў: вугаль, соль;

частак зямной паверхні: балота, бераг, гара, камень, мора, скала;

атмасферных з'яў: вецер, град, раса, снег;

прадметаў і прылад працы: вось, жорны, саха, цэп;

часавых паняццяў: век, вечар, дзень, ноч;

дзеянняў, працэсаў, станаў: біць, браць, везці, гарэць, калоць, капаць, піць, плыць, сячы і інш.

Словамі праславянскага паходжання (узніклі да VI ст. н.э.) называюцца:

адносіны роднасці і сваяцтва: баба, дзіця, кум, нявестка, сват;

органы і часткі цела чалавека, жывёлы: барада, бядро, галава, горб, горла, жыла, локаць, палец, плячо,рука, сэрца, шыя;

звяры, птушкі і іншыя жывыя істоты: алень, баран, варона, змяя, мядзведзь, куніца, ліса, сойка, тур, чарвяк;

расліны, іх часткі і плады: асака, арэх, брусніцы, вішня, вярба, дупло, ліпа, сліва, чаромха, яблыня, ячмень і інш.;

пабудовы і іх часткі: акно, гумно, парог, страха;

прылады працы і прадметы быту: барана, вілы, граблі, каса, мятла, рэшата, сіта, хамут;

ваенныя фарміраванні і адзінкі зброі: дружына, кап'ё, лук, полк, пяхота, страла;

некаторыя віды рэльефу: брод, возера, зямля, поле, яма;

многія карысныя выкапні: волава, гліна, золата, медзь, руда;

прамежкі часу: вечар, дзень, ноч, учора, заўтра, год, зіма, восень;

з'явы прыроды: вецер, град, дождж, мароз, сонца і інш.

Значную частку праславянскай лексікі складаюць абстрактныя словы: вера, надзея, страх, дух, грэх, віна, жыццё, свабода, смерць, слава, сіла, а таксама розныя прыметнікі і лічэбнікі: добры, злы, лысы, люты, мілы, скупы, хітры; адзін, два, сем, сто, тры і інш.

Да агульнаўсходнеславянскай лексікі (узнікла з VI да XIII ст.) адносяцца словы, вядомыя беларусам, рускім і ўкраінцам, але незразумелыя паўднёвым і заходнім славянам. Гэта назвы:

адносін роднасці і сваяцтва: бацька, дзядзька, пляменнік;

асоб паводле дзейнасці: бондар, знахар, селянін;

органаў, частак цела чалавека і жывёлы: клык, ключыца, туша;

раслін, іх частак і пладоў: ажына, грэчка, куст, малачай, перац, хвошч;

прылад працы і прадметаў быту: аброць, аглобля, дзяруга, карзіна, каромысел, мяшок, самавар;

абстрактных паняццяў: давер, журба, пацеха;

дзеянняў і працэсаў: балаваць, віляць, гуляць, чахнуць;

якасцей і колераў: ветлівы, дрымучы, карычневы, махнаты, рабы, удалы;

некаторых лікаў: адзінаццаць, дванаццаць, дзевяноста, пятнаццаць, сямнаццаць, сорак, трыццаць.

Уласнабеларускімі называюцца словы, якія ўзніклі ў працэсе фарміравання і развіцця беларускай мовы на яе ўласнай лексічнай аснове ці ўтвораны з дапамогай уласных словаўтваральных сродкаў ад запазычаных слоў (з XIV ст.). Да іх адносяцца назвы:

асоб паводле дзейнасці: абібок, араты, барацьбіт, вадзянік, нячысцік, сейбіт;

птушак: берасцянка, бусел, кнігаўка;

раслін: алешнік, амежнік, буякі, ваўчкі;

атмасферных з'яў: вясёлка, спёка, цемра;

пабудоў і іх частак: будынак, вазоўня, вільчак, вочап, паветка;

прадметаў быту: вопратка, спадніца, хустка;

страў і напіткаў: бярозавік, дранікі, зацірка, смажанік;

часавых і прасторавых паняццяў: аблога, адвячорак, аселіца, красавік, палетак, сяліба;

дзеянняў і працэсаў: абняславіць, адказаць, гаманіць, пакутаваць, сачыць;   

абстрактных паняццяў: абставіны, асяроддзе, жаданне, летуценне, мроя;

навуковых аб'ектаў і паняццяў: выказнік, выкапень, дзейнік, замова, прымаўка, свідравіна.

Менавіта ўласнабеларускія словы абумоўліваюць спецыфіку лексікі беларускай мовы, складаюць асноўны яе намінатыўны і эмацыянальна-экспрэсіўны фонд.

Запазычаная лексіка

Кожны народ жыве побач з іншымі народамі. Вынікам гандлёвых, прамысловых, культурных кантактаў паміж народамі з'яўляецца ўзаемнае запазычванне слоў. Як правіла, натуральнае запазычванне ўзбагачае мову, робіць яе больш гнуткай і не ўплывае на яе самабытнасць, паколькі пры гэтым захоўваецца асноўны слоўнік мовы, яе граматычны лад, не парушаюцца ўнутраныя законы моўнага развіцця.

У сучаснай беларускай мове прадстаўлены:

грэцызмы: акіян, анекдот, арыфметыка, афарызм, граматыка, клімат, конус, маналог, манархія, метафара, палітыка, парус, тэатр, філасофія і інш.;

лацінізмы: акцыя, ангіна, градус, доктар, дырэктар, калега, канстытуцыя, карта, квота, медыяна, прапорцыя, рэліквія, сума, тэкст, тэмперамент і інш.;

англіцызмы: біфштэкс, блок, блюмінг, бункер, гольф, джаз, жакей, клуб, лорд, мітынг, сквер, трамвай і інш.;

германізмы: атэіст, блок, гандаль, дрот, друк, кафля, кошт, кухня, рада, рахунак, фурман, цэнтнер, шпік, шпіталь і інш.;

галіцызмы (галоўным чынам, запазычанні з французскай мовы): авангард, акцёр, антракт, аташэ, афіша, балет, батальён, бомба, брыгада, вадэвіль, вуаль, кананада, кіно, пароль, партызан, салон, тратуар, фронт і інш.;

цюркізмы: алмаз, аршын, атаман, кабала, каблук, курган, мурза, нагайка, палаш, саранча, туман, чабан і інш.;

літуанізмы: дойлід, жлукта, клуня, крупеня, мянташка, пуня, рэзгіны, свіран, твань і інш.;

стараславянізмы: ад, акаянны, блаславенне, блажэнны, ерась, злак, трэба, уладыка, чало і інш.;

русізмы: ачаг, вопыт, вучоны, дваранін, звяно, подзвіг, савет, упраўленне, паражэнне, парок

украінізмы: бандура, боршч, бублік, галушка, гапак, шкаляр і інш.

паланізмы: быдла, дашчэнту, змрок, кавадла, кудлаты, маёнтак, пагарда, рыдлёўка, скарга, сродак, страшыдла, тлусты, хлопец і інш.